• خواندن چگونه کنشی است؟

خواندن، فرایند دریافت معنای واژگان مکتوب است. خواندن، فرایند درک یک متن از راه رمز‌خوانی است. خواندن چنان‌چه تنها به رمزخوانی مکانیکی واژ‌گان بیانجامد و درک آن‌ها را در‌پی نداشته باشد، بی‌نتیجه است و بدون آن‌که کنش‌‌های بعدی را به همراه داشته باشد، در همان نقطه به پایان می‌رسد. اما اگر خواندن با درک عمیق مطلب همراه باشد، کنش‌های بعدی همچون ایجاد لذت، پاسخگویی به پرسش‌ها و کنجکاوی‌ها، ایجاد تخیل، ایجاد سنجش و ایجاد تفکر را در پی خواهد داشت. به این گونه خواندن، خواندن خلاق می‌گویند. هنگامی که کودک الفبای زبانی را می‌آموزد و در پی آن، خواندن واژه‌ها را فرا می‌گیرد، به مهارت خواندن از راه کدهای نوشتاری که همان الفبا هستند‌، دست یافته است. اما رمز‌خوانی کدهای نوشتاری به تنهایی نمی‌تواند درک مطلب و در پی آن روان‌خوانی را به همراه داشته باشد. برای خواندن خلاق یا به عبارت دیگر، درک مطلب و ایجاد کنش‌های متوالی، ذهن خواننده باید در مراحل خواندن فعال باشد و  با متن در‌گیر شود.

• یادگیری خواندن از چه هنگام آغاز می‌شود؟

از هنگامی که کودک با زبان نوشتاری در دنیای پیرامون خود برخورد می‌کند، فرایند یادگیری خواندن آغاز می‌شود‌. بین مهارت‌‌های گفتاری و خواندن و نوشتن پیوند نزدیکی وجود دارد. یادگیری خواندن به همان دلیلی آغاز می‌شود که کودک حرف زدن را یاد می‌گیرد. هنگامی که کودک تلاش می‌کند  از محیط خودآگاه شود، به سرعت در حال آگاه شدن از ارزش ارتباطات است. بنابراین هر چه زودتر خواندن را با کودک آغاز کنید، او زودتر مهارت‌های اولیه برای رسیدن به  مرحله‌ی خواندن خلاق و عمیق را کسب خواهد کرد.

خواندن خلاق روندی است که از ابتدای تولد آغاز می‌شود. کودک واژه‌ها را که از آواهای گوناگون تشکیل شده است، می‌شنود، آن‌ها را به ذهن می‌سپارد، سپس تعمیم‌شان می‌دهد،  به تدریج معنی جمله‌ها را که از ترکیب واژه‌ها ساخته شده‌اند، درک می‌‌کند و جایگاه فاعل، مفعول و فعل را می‌شناسد. با پشت سر گذاشتن این روند چند ساله،  در آغاز آموزش رسمی، به هنگام آموزش الفبا (‌رمز خوانی متن‌) ، با یک نگاه گذرا به متن ، واژه‌هایی را که با ماهیت آن‌ها به خوبی آشنا شده است، حدس می‌زند و به راحتی می‌خواند. در چنین شرایطی، کودک نیاز به مکث روی تک‌تک صداها و آواها ندارد. او با پیش‌بینی و حدس خود که براساس درک معنا به وجود آمده است، متن را به شکلی روان می‌خواند. ادبیات اثر بزرگی بر رشد زبانی کودک دارد. کتاب‌های خوب، مجال گوش سپردن به آواهای زبانی و تمرین و تجربه با این آواها را برای کودکان فراهم می‌آورند. رشد و پرورش زبانی، همپای ورود کودکان به دبستان تداوم می‌یابد و با ارتقای آن‌ها به کلاس‌های بالاتر تقویت می‌شود آن دسته از کودکان که در دوره‌ی آمادگی و پایه اول در زبان و بیان شفاهی مهارت بیشتری دارند، در پایه‌‌های بعدی در خواندن و نوشتن نیز از بهترین‌ها هستند. زبان و بیان نوشتاری روانی دارند و گنجینه‌ی واژگان‌‌شان پربارتر است و از حروف ربط و ترکیبات پیچیده برای بیان مطالب و افکار خود و توصیف استفاده می‌کنند. بنابراین آموزگاران، کتابداران و پدران و مادران باید نسبت به رشد و پرورش زبان شفاهی کودکان بیشتر توجه نشان دهند و این مرحله را نادیده نگیرند. ادبیات با ارائه‌ی الگوهای زبانی و محرک‌هایی برای انجام فعالیت‌‌های مربوط به گفتار و نوشتار، گنجینه‌ای اساسی و سرنوشت‌ساز به شمار می‌آید.

• نقش خواندن خلاق در یادگیری کودکان

خواندن خلاق یا به عبارت دیگر خواندن همراه با درک مطلب، کودک را در همه‌ی درس‌ها یاری می‌‌‌رساند. در حال حاضر دانش آموزان به سبب کسب مهارت‌های خواندن مکانیکی، در یادگیری مطالب بیش از درک مطلب، به حفظ کردن آن‌ها  اکتفا می‌کنند. ضعف بسیاری از دانش‌آموزان در یادگیری ریاضی، فیزیک  یا علوم انسانی نیز مربوط به همین عدم درک مطلب است . به عبارت کلی آن ها به روش خلاق متن را نمی‌خوانند.

• روند خواندن خلاق

روند خواندن خلاق از بدو تولد با کودک آغاز می‌شود و بنابراین بخشی از اجرای آن به عهده‌ی خانواده است. متاسفانه خواندن با کودکان در خانواده‌های ما جای اندکی دارد. بنابراین، مربیان و آموزگاران وظیفه دشوارتری بر عهده دارند. بار سنگین آشنا کردن کودکان با جادوی کتاب، بر دوش بزرگسالان است. این‌که کتاب تا چه اندازه در زندگی کودک چشمگیر باشد، بستگی به شگردها و تلاش بزرگسالان دارد. بزرگسالان، کتاب در اختیار کودکان می‌گذارند و با مطرح کردن ادبیات، میراث ادبی را که در برگیرنده‌ی شعرهای کودکانه، داستان‌های تصویری و قصه‌های عامیانه است، منتقل می‌کنند. یکی از مهمترین ارزش‌ها‌ی ادبیات، لذت‌وسرگرمی است. نقش برجسته‌‌ی دیگری که ادبیات دارد، شناخت میراث فرهنگی خود و ارج نهادن به آن است. کودک به کمک ادبیات با شیوه‌های برخورد انسان‌ها و دشواری‌های زندگی خود آشنا می‌‌شود و از شخصیت‌‌های داستان‌‌ها می‌آموزد که چگونه با گرفتاری‌های مشابه برخورد کند و احساسات دیگران را درک کند. در هر بحثی درباره‌ی ارزش ادبیات باید بر نقش آن در رشد و پرورش و گسترش تخیل تاکید کرد. کودکان با کتاب به دنیاهایی سفر می‌‌کنند که بر تجربه‌های مبتنی بر تخیل آن‌ها می‌‌‌افزاید. انسان در دوران کودکی به ارزش‌هایی از ادبیات دست می‌‌یابد که آثار ژرف آن‌ها در بزرگسالی بر او پدیدار می‌‌شوند. کودکان در هر مرحله از رشد خود به کتاب‌هایی ویژه نیاز دارند. این کتاب‌ها پیشروی آنان را به سوی مرحله‌ی بعدی ممکن می‌سازند. مربیان و آموزگاران می‌توانند با به کار گیری متن‌های خلاق ، کودکان را از دوره‌ی آمادگی  در مسیر خواندن خلاق قرار دهند تا آن‌ها گام به گام مهارت‌های لازم را کسب کنند.

• آموزش رسمی و گام‌های نخستین در خواندن خلاق

در سال‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ میلادی آموزشگران بر این باور بودند که آموزش رسمی خواندن نباید پیش از سن شش و نیم سالگی آغاز شود. آن‌ها معتقد بودند که کودک باید به سطح مناسبی از رشد برسد تا به اطلاعات بنیادی درباره‌ی سواد دست یابد. امروزه این نظریه رد شده است. زیرا روشن شده است که خواندن مانند راه رفتن یا دویدن از یک زمان خاص در روند رشد کودک آغاز نمی شود ، بلکه مهارتی است که در یک طول زمانی به دست می آید . کودک پیش از شروع آموزش رسمی‌، مهارت هایی همچون سخن گفتن و بیان کردن را که مهارت‌های پایه در جهت خواندن خلاق است‌، فرامی‌گیرد.  کودک برای رسیدن به سطح خاصی از ادراک که لازمه خواندن خلاق است‌،  مراحل مختلفی از شناخت را طی می‌کند و  مهارت‌های گوناگونی را به دست می‌آورد. بنابراین برای آن که آموزش رسمی با موفقیت انجام گیرد و کودک به سطح بالایی از ادراک به هنگام خواندن برسد، والدین و مربیان باید با سهیم شدن کتا‌ب‌های گوناگون با کودکان، از زمان تولد تا هنگام ورود به مدرسه‌، کودک را در کسب مهارت های زبانی و شناختی یاری رسانند‌.

• خواندن خلاق به چه نوع موادی نیازمند است؟

بحث یادگیری زبان یا سواد از راه ادبیات، بحثی است که سال‌هاست در سامانه‌ی آموزشی کشورهای پیشرفته آغاز شده است و اکنون به عنوان یک اصل ثابت در مدارس پیاده می‌شود و مواد گوناگونی نیز برای آن فراهم شده است‌.

بلند‌خوانی کتاب‌هایی که مهارت زبانی کودکان را افزایش می‌دهند و فضای بحث و گفت‌و‌‌‌گو، بازی‌های نمایشی خلاق، نویسندگی و قصه‌گویی خلاق و لذت و سرگرمی برای آنان ایجاد می‌‌کنند، از جمله‌ی این فعالیت‌ها هستند. آثاری که کودکان را به ساختن قصه‌های پرداخته‌ی ذهن خود یا تمام کردن قصه‌‌های نیمه تمام تشویق می‌کنند یا قصه‌های "چه می‌شد اگر" می‌توانند کودکان را به شیوه‌ی غیر‌مستیقم به کاوش در دنیاهای نو برانگیزند و به بیان دستاوردهایی که در همراهی با شخصیت ادبی توانسته‌اند به دست آورند، تشویق کنند. به خاطر سپردن، پیش‌بینی کردن، همانند‌‌سازی و شکل دادن مفاهیم کلی که یکی از راه‌های آن کتابخوانی است به رشد و پرورش شناختی کودکان یاری می‌رسانند. ادبیات در مفهوم عام، و داستان‌های تصویری و مصور در مفهوم خاص بهترین مواد خواندنی برای کسب مهارت‌های لازم خواندن در کودکان است. کتاب‌‌های تصویری ، که دارای تصاویر زیاد و متن‌های کوتاه هستند، کلامی موزون دارند و جمله‌هایی که در طول داستان تکرار می‌شوند و مهم‌تر از همه داستانی پر کشش و به یاد ماندنی را بیان می‌کنند، بهترین مواد برای کسب مهارت‌های خواندن خلاق در کودکان‌اند.

بررسی واکنش‌های شفاهی و مکتوب کودکان به ادبیات‌، هنگامی که گزیده‌ی داستانی را بازگو می‌کنند یا در بازبینی واکنش‌های آنان وقتی که درباره‌‌ی داستانی سخن می‌گویند، می‌توانند ما را با دیدگاه مختلف آنان آشنا کند. امروزه در کشورهای پیشرفته افزون بر کتاب های داستانی تصویری که به فراوانی در اختیار کودکان قرار می گیرند‌، کتاب‌هایی درمرحله‌ی آمادگی و کلاس اول به بالا تهیه می‌شوند که به کتاب‌های آسان‌خوان یا کتاب‌های آموزش مقدماتی معروف‌اند . این کتا‌ب‌ها پلی میان کتاب‌های تصویری داستانی و کتاب‌های آموزشی هستند‌.

کتاب‌های آسان‌خوان یا کتاب‌‌‌های آموزش مقدماتی، کودکان را گام به گام به سوی کسب مهارت‌های سواد هدایت می‌کنند. این کتاب‌ها، دارای داستان یا داستان‌هایی به زبان ساده و با واژه‌های کنترل شده‌‌اند تا نوآموز بتواند آن‌ها را به طور مستقل بخواند. داستان‌ها در کتاب‌های آموزش مقدماتی از بسیار ساده شروع  و به تدریج  پیچیده می‌شوند.

در ایران به جز کتاب درسی کلاس اول، کتاب‌هایی ویژه‌ی گسترش یادگیری خواندن در اختیار آموزگاران قرار ندارد. تهیه‌ی کتاب‌های فارسی آموز ادبی (۱) و (۲) و (۳) و واژه نامه چیستانی پاسخی به این کمبود در آموزش زبان به کودکان فارسی زبان است. تقویت مهارت‌های شفاهی، ایجاد انگیزه در بیان داستان یا مطلب، ایجاد لذت و شادی، گسترش گنجینه‌ی واژگان کودک، رشد مهارت ‌روان خوانی و بالا بردن درک مطلب، از ویژگی‌های این کتاب‌هاست.

آموزگاران می‌توانند در کنار کتاب‌های درسی که بر پایه‌ی روش آوایی آماده شده‌اند، از کتاب‌های فارسی‌آموز بر پایه‌ی روش تفکر مدار یا کلام مدار استفاده کنند و کودکان را در یک روند گام به گام، به کسب مهارت‌های خواندن خلاق یاری رسانند.

منابع برای مطالعه بیشتر:

• پیشگفتار فارسی آموز۱و ۲ و ۳. محمد هادی محمدی. نشر چیستا.

• گام های نخستین به سوی خواندن. جودیس شیکدانز و دیگران؛ مترجمان احمد به پژوه و محمد جعفر کندی. تهران: سازمان انجمن اولیا و مربیان جمهوری اسلامی، ۱۳۸۱.

• شناخت ادبیات کودکان: گونه‌ها و کاربردها از روزن چشم کودک. دونانورتون؛ ساندرانورتون. مترجمان منصوره راعی، ثریا قزل‌ایاغ و دیگران. تهران: چیستا، ۱۳۸۲.