امروزه روانشناسان بر این عقیده اند که در رشد و یادگیری انسان مراحل زمانی حساسی وجود دارد به طوری که تمرین و آموزش باید در یک زمان معین و مشخص صورت گیرد.

در غیر این صورت عادات یادگیری نادرست پدید می آید که خود سبب ضعف و کندی در کسب مهارت های بعدی می‌شود. بنابراین تقویت و یا محرومیت در این سالها به ویژه در رشد بعدی کودک اثر گذار خواهد بود . از این رو باید سعی کرد که کودک را دقیقا در زمان مناسب یعنی در زمانی که عوامل محیطی بیشترین تاثیر را در شکوفایی استعدادهای ذاتی کودک می گذارند، آموزش داد.

با توجه به اینکه ۸۰ درصد شخصیت کودک در ۶ سال حیات اولیه او شکل می گیرد اهمیت آموزش و پرورش پیش دبستانی آشکار می شود. در این دوره کودک برای اولین بار به طور وسیع از تحرک و استقلال خویش بهره می‌گیرد و نقش نهاد خارج از محیط خانواده در رشد و پرورش و یادگیری کودک اهمیت می یابد.

بدیهی است که مهمترین وظیفه این مراکز ایجاد محیطی امن، سالم، مطلوب و مامنی همچون کانون گرم خانواده برای کودکان است. برای رشد و شکوفایی استعدادهای این نونهالان فعالیتهای آموزش و پرورش پیش از دبستان باید بر برنامه‌ای استوار باشد که محیطی مناسب برای رشد هوشی، کلامی، اجتماعی، عاطفی و جسمی کودک فراهم آورد و توانایی حل مسائل خلاق را در کودکان تقویت کند. نظام آموزش و پرورش، به ویژه آموزش پیش از دبستان، در پرورش نیروی انسانی خلاق، جایگاه خاصی دارد.

برای ایجاد خلاقیت در کودکان باید این سوال را از خود پرسید که آیا می توان خلاقیت را در کودکان پرورش داد؟

خلاقیت یکی از شگفت انگیزترین ویژگیهایی است که ما به عنوان یک شخصیت انسانی آن را تعریف می کنیم. این ویژگی، نه تنها برای افراد با استعداد قابل دسترس است بلکه برای همه افراد می تواند مورد استفاده قرار گیرد. یک عمل خلاق، اگر چه ممکن است منحصر به فرد نباشد ولی برای شخصی که می خواهد انجام دهد، تازه و نو می باشد. در حقیقت ابتکار شخصی، شکلی از خلاقیت است که باعث لذت بردن فرد از ارائه ی یک ایده نو و ساختن چیزهای جدید می شود.

خلاقیت می‌تواند در همه انواع فعالیت های بشری از آشپزی گرفته تا علوم اتفاق بیفتد که لازمه آن ابتکار، حس کنجکاوی، خطر کردن و تفکر است. هنر می تواند یک نقش قوی در پیشرفت خلاقیت در بچه‌ها داشته باشد. بچه‌ها می توانند از طریق هنر، فرصتهایی را برای پیشرفت، جستجو و اکتشاف در آزمایش، سوال پرسیدن و تمرین انواع مختلف ارتباط، بین جنبه های گوناگون از رفتار خلاق را به دست آورند.

آیا شما می توانید بگویید که فرزند دلبندتان خلاق است؟ در این صورت شما باید ویژگیهایی مثل آنچه در ادامه بحث می شود را در او جستجو نمایید: افراد خلاق درباره چیزهای جزئی کنجکاوی زیادی نشان می دهند، تعداد زیادی راه حلهای غیر معمول، منحصر به فرد و پاسخهای زیرکانه را برای حل سوالات پیشنهاد می کنند، سرسخت و سمج هستند ، از آنچه که در شگفت می شوند با صدای بلند بروز می دهند، شوخ طبع هستند و این شوخ طبعیها ممکن است گاهی عجیب و غریب و حتی نسبت به دیگران باشد بی ادبانه ، هیجانی هستند، بطور انفرادی تصمیم می گیرند و ترس و وحشتی از قرارگرفتن در طبقه ای متمایز، ندارند و اظهار نظرهای دیگران را بدون خودآزمایی قبول نمی‌کنند.

آیا شما می دانید خواسته و ناخواسته سبب از بین بردن خلاقیت در کودکانتان می شوید؟ عواملی که در ذیل به آن اشاره می شود باعث می شود خلاقیت را از بین ببرد:

مشاهدات زیر چشمی به بچه ها، این احساس را در آنها به وجود می آورد که آنها مدام در هنگام کار کردن زیر نظر قرار می گیرند و این امر انگیزه خلاقیت را کم می‌کند؛ ارزیابی کردن پیوسته، بچه ها را دچار اضطراب می کند و باعث می شود که آنها نتوانند به درستی از معلوماتشان برای انجام کار استفاده کنند؛ افراط در جایزه، بچه ها را از لذت درونی یک فعالیت خلاق، باز می دارد؛رقابت نیز از جمله عواملی است که باعث از بین رفتن خلاقیت می گردد؛ استفاده مداوم از حرفهایی مانند اینکه کارشان اشتباه است ؛ به بچه ها گفته شود فقط در فعالیت هایی می توانند درگیر شوند که به آنها اجازه داده شده است و بزرگنمایی کردن یک کار، اغلب بیزاری و نفرت را ایجاد می کند. اغلب فشار آوردن به بچه ها برای انجام کاری که طبق مقررات برای آنها تعیین شده است و ترساندن از دوباره انجام دادن کار، از عواملی هستند که باعث از بین بردن خلاقیت در آنها می گردد.

به نظر شما فرزند باهوشتان قطعا خلاق است؟ این مهم است که ما بین سه ویژگی هوش، خلاقیت و درجات علمی تمایز قایل شویم. درواقع هوش، توانایی در یادگیری و فکر کردن است. خلاقیت، توانایی معرفی کارهای جدید یا دانش جدید است و درجات علمی هر آن چیزی است که شخص در طول سال ها در کلاسهای درس و گذراندن دروس دانشگاهی کسب می کند، امتحان می دهد و نمرات لازم را به دست می آورد. در مقایسه این ویژگیها، بیشتر افرادی که خلاقند با هوش هم هستند. دانش آموزانی که هم باهوشند و هم خلاق، در مدرسه در حد وسط قرار می گیرند.

یافته های تحقیقی نشان داده است بچه هایی که در کودکستان تجربه های علمی بدست آورده اند، در کلاس اول سریع تر از بچه هایی که فاقد این فرصتهای علمی بوده اند، در فراگیری خواندن پیشرفت می کنند. علوم را می توان در سالهای اولیه و دوران ابتدایی به کودکان آموزش داد. مطالب علمی و موضوعات علوم را می توان به طریقی بازسازی و دوباره سازی کرد که حتی کودکان در کودکستانها، بتوانند با مفاهیم علمی و به صورتی ساده آشنا شوند. در این مورد، گنجاندن علوم در برنامه درسی اولیه، ضروری به نظر می رسد. بهترین طریق کمک به بچه ها، برای آنکه جهانی را که در اختیار دارند بشناسند، این است که موادی را در دسترسشان قرار دهیم تا از طریق بکار بستن، تجربه کردن و استدلال، درباره آنها اطلاعاتی کشف کنند. این امر به بچه ها کمک می کند تا خلاقانه بیندیشند.

در حقیقت یک آموزش خوب علوم، برای هر کودکی مهم است . به این خاطر که علوم در همه جا هست و درک اینکه بخشی از زندگی روزمره ما است، می تواند کودکان را به موفقیتهای بزرگی در زندگی برساند. امروزه مفهوم اینکه علوم تنها برای دانشمندان و مهندسان لازم است منسوخ شده است. یک آموزش خوب علوم برای کودکان در همه پیش زمینه‌ها، استعدادها، علایق و تواناییها ضروری است. همه کودکان نیاز دارند دانش و مهارتهایی را که ما تحت عنوان سواد علمی می‌شناسیم، به دست آورند. علوم به کودکان کمک می‌کند که چطور یاد بگیرند، مشاهده کنند، اطلاعات را جمع‌آوری کنند، نتایج را تفسیر کنند و تفکرشان را درباره ایده‌ها و اتفاقاتی که آنها در زندگیشان با آن روبرو می شوند، بازگو نمایند.

والدین عناصر اصلی آموزش به بچه ها هستند. بنابراین آنها نیاز دارند که از نظر اطلاعات به روز باشند. برخی از این اطلاعات مهم روزانه شامل آگاهی از اهداف یادگیری، موضوعات نشریات، آزمونهای استاندارد و … می باشد که روی آموزش بچه ها موثرند .

در حقیقت بهترین شکل آموزش علوم در بچه ها می تواند منجر به نتایج مطلوب برای جامعه شود. آموزش خوب علوم به دانش آموزان کمک می‌کند تا میزان درک و فهمشان را گسترش دهند و آنها را به همکاری اندیشمندانه با شهروندان، تشویق و ترغیب نماید.

علوم به کودکان کمک می کند تا بتوانند بهتردرک کنند. وقتی بچه ها درباره دنیای پیرامونشان کشف میکنند و یاد می گیرند، در حقیقت آنها درک بهتری را از وابستگی زندگی خود با محیط به دست می آورند؛ علوم، قدرت تفکر انتقادی را در بچه ها بالا می برد. کودک با سوال پرسیدن در مورد اشیا و توجه به دیدگاههای جدید، مانند یک دانشمند کوچک است که می تواند مهارتهای تفکری مستقل را به دست آورد و تبدیل به مصرف کننده ای دانا ، عاقل و شهروندی که می تواند تصمیم های آگاهانه بگیرد، نماید؛ علوم مهارت های ارتباطی قوی را ترقی می دهد و در مورد همکاری ها و مدیریت های ناسازگار درس می‌دهد. این قابلیت های همکاری می تواند خلاقیت را پرورش دهد و بچه ها را با جزئیات نقطه نظرهای متضاد، کارهای مستقل و گروهی آشنا سازد؛ علوم، مهارتهای تحقیق را درس می دهد. از طریق علوم بچه ها درباره فرضیه دادن، جمع آوری اطلاعات، امتحان فرضیه، نوشتن یک تحقیق اولیه، جستجو برای نمونه، صحبت کردن با دیگران در مورد یافته هایشان، نوشتن مقاله و ارائه آنها یاد می گیرند. این مهارتها برای موفق شدن در مدرسه و محیط کار ضروری هستند.

علوم، همه ی پیرامون کودکان است. حیات خلوت، آشپزخانه و همه جای خانه او، می تواند آزمایشگاهی طبیعی برای کودکان باشد. بچه ها کنجکاوند و با کشفیات علوم می‌توانند سرگرم شوند، در حالیکه در مورد خودشان و دنیای پیرامونشان درسهای بزرگی می گیرند. برای انجام فعالیتهای علوم دو نکته را باید در نظر بگیرید: آموزش و ایمنی.

در کنار سرگرم کننده و جالب بودن آزمایش های علمی، بایستی آنها بر اساس استانداردهای آموزشی قوی و دانش و مهارتهایی که مطابق با سن کودک است، آماده شوند. فعالیت های طراحی شده باید دارای اهداف یادگیری واضح و روشن برای همه کودکان باشند و مجالی را برای تفکر برای کودکان فراهم آورند. ضمنا بایستی به این نکته توجه داشت که حتی برخی فعالیتهای ساده ممکن است مضر و خطرناک باشند.

لذا در این راستا پ‍ژوهشی در دوره کارشناسی ارشد آموزش شیمی در دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی با عنوان ” بررسی تاثیر فعالیتهای علوم بر پرورش خلاقیت کودکان پیش دبستانی” انجام شد. برای این منظور برای گروه آزمودنی، تعداد ۱۰ فعالیت ساده شیمی در مدت ۵ هفته انجام شد. پس از طی این دورة آموزشی، گروه آزمودنی و کنترل مجددا با آزمون اندازه گیری خلاقیت تورنس ارزیابی شدند. آزمون تورنس ، یکی از ابزارهای استاندارد برای سنجش خلاقیت می باشد که توسط محققان از دوره پیش دبستانی تا بزرگسالی مورد استفاده قرار می گیرد. تورنس معتقد است خلاقیت عبارت است از حساسیت به مسائل، کمبودها، مشکلات و خلاءهای موجود در دانش، حدس زدن و تشکیل فرضیه‌هایی درباره این کمبودها، ارزشیابی و آزمایش این حدسها و فرضیه‌ها و احتمالاً اصلاح و آزمون مجددآنها و در نهایت نتیجه‌گیری از آنهاست. در پژوهش انجام گرفته، خلاقیت از طریق تعداد و نوع پاسخ‌هایی که کودک برای عناصر تشکیل دهنده”آزمون تفکر خلاق تورنس” ارائه می کند و شامل چهار عنصر است، حاصل می گردد:

الف) سیالی: تعداد ایده های مختلفی که می تواند بوجود آید

ب) بدیع بودن: غیر معمول بودن ایده های ارائه شده می باشد.

ج) انعطاف پذیری: متنوع بودن ایده های بیان شده می باشد.

د)بسط:جزئیات ارائه شده در ایده های یک محصول است.

برای انجام آزمایش های علوم توسط کودکان از شیوه بارش مغزی استفاده شد. بارش مغزی ، یک تکنیک گروهی است که فراگیران در آن می کوشند تا تمام ایده های ممکن را برای حل یک مساله خاص ، ارایه کنند. بارش مغزی یکی از راهبردهای مناسب برای به عینیت درآوردن استعدادهای بالقوه انسان است.

نتایج مطالعات ما نشان داد که ارائه فعالیتهای علوم به کودکان به شیوه بارش مغزی سبب افزایش خلاقیت آنها در چهار زمینه اصلی خلاقیت یعنی : سیالی، انعطاف پذیری، ابتکار و بسط گردید.

****

منبع : مقاله "آموزش علوم به کودکان و تاثیر آن بر خلاقیت "