علم خلاقیت شناسی (Creatology) عبارت است از علم مطالعه فرایند ها و پدیده های خلاقیت (Creativity) و نوآوری (Innovation) درهمه زمینه های علمی ، فناورانه ، صنعتی ، سازمانی ،اجتماعی ، ادبی ، هنری و غیره با رویکردها و روش شناسی های مختلف

خلاقیت شناسی یک حوزه علمی میان رشته ای و چند رشته ای است و دارای زیر رشته ها یا شاخه های تخصصی درونی و بیرونی متعددی می باشد .
برحسب این که خلاقیت و نوآوری با رویکرد چه رشته ای مورد مطالعه و بررسی قرار بگیرد انواع زیر رشته ها یا شاخه های درونی خلاقیت شناسی شکل می گیرد.

همچنین بر حسب این که خلاقیت و نوآوری چه زمینه یا موضوعی ، با رویکرد های فوق مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد دراین صورت زیر رشته ها یا شاخه های بیرونی خلاقیت شناسی تشکیل می شوند

رویکرد یکپارچه و جامع خلاقیت شناسی رویکرد خلاقیت شناختی نامیده می شود .

« خلاقیت شناسی » واژه ای است که برای نامیدن رشته علمی تخصصی میان رشته ای و چند رشته ای مطالعه فرایندها و پدیده های خلاقیت و نوآوری واژه گزینی شده است و برابر انگلیسی آن Creatology می باشد .

واژه « خلاقیت شناسی » از لحاظ ساختار واژگانی مانند واژه های « زیست شناسی » ،« زمین شناسی » ، « جامعه شناسی » ، « روان شناسی » و دیگر واژه های مشابه می باشد .

مطالعه در باره خلاقیت و نوآوری حداقل از اوایل قرن بیستم مورد توجه قرار گرفته و در نیمه دوم قرن بیستم به عنوان یک حوزه علمی پژوهشی فعال ، مطالعات زیادی توسط پژوهشگران متعدد از رشته ها و خواستگاههای علمی گوناگون درکشورهای مختلف مانند گیلفیلان ، آسبورن ، تورنس ، گیلفورد ، آلتشولر ، ماگیاری بک ، استرنبرگ و.... انجام گرفته است .

رشته علمی خلاقیت شناسی ، یک حوزه علمی میان رشته ای و چند رشته ای است .یعنی این رشته ، تلفیقی خلاق و هدفمند از اصول و مفاهیم رشته هائی از علوم انسانی و اجتماعی علوم پایه و علوم فنی مهندسی می باشد ، بنابراین باید توجه داشت که کلمه « خلاقیت » به تنهائی با علم « خلاقیت شناسی » تفاوت بسیار زیادی دارد و نباید کلمه خلاقیت متوجه یک مفهوم متداول و قالبی شود ، همان طور که معنی « زیست » با « علم زیست شناسی »، یا کلمه « زمین » با « علم زمین شناسی » و... کاملا متفاوت است و فرق زیادی دارند . بنابراین درطبقه بندی های جدید علوم ، این علم جزو « علوم بین رشته ای و چند رشته ای » قرار می گیرد و فقط مثلا جزو علوم فنی مهندسی یا فقط جزو علوم انسانی نیست .

بر حسب این که فرایندها و پدیده های خلاقیت و نوآوری یعنی کلیه ابداعات و اختراعات در همه زمینه ها ( علمی ، فناورانه ، صنعتی ، سازمانی ، هنری ، اجتماعی و غیره ) از چه جنبه یا رویکرد و چه نوع روش شناسی مورد مطالعه و بررسی قرار بگیرند ، انواع شاخه ها یا گرایش های علم خلاقیت شناسی شکل می گیرند .

بر این اساس علم خلاقیت شناسی شامل شاخه ها یا گرایش های تخصصی زیر می باشند
۱- « خلاقیت شناسی روانشناختی » .
۲- « خلاقیت شناسی جامعه شناختی » .
3- « خلاقیت شناسی پرورشی » .
۴- « خلاقیت شناسی سازمانی و مدیریتی » ، مدیریت خلاقیت و نوآوری .
۵- « خلاقیت شناسی تاریخی » .
۶- « خلاقیت شناسی آینده شناختی » .
۷- « خلاقیت شناسی TRIZ » ( خلاقیت شناسی اختراعات : اختراع شناسی تحلیلی – مهندسی خلاقیت و نوآوری) .
۸- « خلاقیت شناسی HS-TRIZ » (خلاقیت شناسی تحلیلی نظام های غیر فنی ) .
۹- « خلاقیت شناسی طبیعت محور فناورانه ( بیونیکی ) .
۱۰- « خلاقیت شناسی طبیعت محور غیرفناورانه ( بیوایسکی ) .
۱۱- « خلاقیت شناسی اقتصادی » .
۱۲- « خلاقیت شناسی فلسفی » .
13- « خلاقیت شناسی علمی تخیلی » .
در این مقاله شاخه تخصصی خلاقیت شناسی تریز( TRIZ) به طور خلاصه معرفی می شود .

واژه TRIZ (تريز) برگرفته شده از حروف اول كلمات در عبارت روسی زير می باشد :
«Teoriya Resheniya Izobrototelskikh Zadatch»كه برابر انگليسي آن عبارت «Theory of Inventive Problem Solving » (با مخفف TIPS) است كه به معني « نظريه حل مسئله ی ابداعی » مي باشد . اين دانش در سراسر جهان تحت عنوان TRIZ شناخته مي شود و متداول شدن اين نام به اين علت است كه بنيانگذار آن ، دانشمند خلاقيت شناس گنريچ سائولويچ آلتشولر (G.S. Altshuller) (1998- 1926) ، متولد تاشکند و زبان رسمی مورد استفاده وی روسی بوده است .

دانش TRIZ با نام ها و عنوان هاي توصيف گر مختلفی مانند نوآوري نظام يافته (1) خلاقيت اختراعي(2) ، فناوري خلاقيت و نوآوري(3) ، روش شناسي اختراع(4) ، الگوريتم اختراع)5) ،روش شناسي حل مسئله های ابداعي (6) ،روش شناسي حل ابتكاري وابداعانه مسئله(7) ، مهندسي خلاقيت و نوآوری(8) ، روش شناسی خلاقيت(9) ، خلاقيت شناسي اختراع(10) ، خلاقيت شناسي فناوري(11) و مواردی از اين قبيل ناميده مي شود

دانش TRIZ مي تواند در دامنه اي از يك طيف مفهومي و گستره ای از تعاريف قرار بگيرد كه يك انتهاي آن نوعي جهان بيني خلاق يا رويكردي جامع به علوم و فناوري و انتهاي ديگر آن انواعي از ابزارهاي حل خلاق مسئله و فنون خلاقيت و نوآوري را شامل گردد.

آلتشولر TRIZ را تحت عنوان علم فناوري خلاقيت و نوآوري مي داند . با نتيجه گيري از ديدگاه آلتشولر می توان TRIZ را یکی از شاخه های اصلی و بسیار مهم علم خلاقيت شناسی (Creatology) دانست

يكي از دانشمندان برجسته TRIZ به نام سيمون ساورانسكي (12) اين دانش را چنين تعريف كرده است :
« TRIZ عبارت است از يك دانش انسان گراي(13) مبتني بر روش شناسي نظام يافته(14) براي حل مسئله ی ابداعی »
همچنين برخي صاحب نظران ، TRIZ را اين چنين تعريف مي كنند :
«TRIZ عبارت است از نوعي رويكرد الگوريتمي (15) براي حل ابداعانه مسائل فني و فناورانه(16) »
با توجه به عنوان های توصيف گر مختلفي كه در قسمت (1-1) براي ناميدن TRIZ ذكر شد می توان به شناخت بيشتر و عمیق تری درباره مفهوم كلی دانش TRIZ دست يافت .

شالوده هاي دانش TRIZ از سال 1946 توسط گنريچ آلتشولر بر اساس نتايج حاصل از مطالعه اختراعات مختلف پايه گذاري شد .
آلتشولر كه به پدر TRIZ لقب دارد در سال 1926 در تاشکند(شوروي سابق) متولد گرديد. وي كه از همان دوران نوجواني نسبت به ابداعات و اختراعات كنجكاوي و علاقه خاصي داشت و اولين اختراع خود را در سن 14 سالگی انجام داد در اداره ثبت اختراعات مشغول به كار شد.

كار او كمك به مخترعين براي ثبت اختراعاتشان بود . او در حين كار، گاهي به حل مسائل فنی آنان كمك مي كرد . در اين دوران بود كه او دريافت حل مسائل فني كه منجر به اختراع و نوآوری مي شود به اصول و روش هائی فراتر از تكنيك های خلاقيت شناخته شده تا آن هنگام ( روش های کلاسیک ) نياز دارد . آلتشولر در طي مطالعات خود به اين نتيجه مهم رسيد كه يك نظريه اختراع (17)بايستی داراي چند ويژگي اصلي از جمله موارد زير باشد :

1- شامل يك فرايند گام به گام و نظام يافته باشد .
2- بتواند از ميان گستره اي از راه حل ها مستقيما به بهترين راه حل (راه حل ايده آل ، كمال ) منجر گردد .
3- داراي ويژگی تكرارپذيري باشد .
4- بتواند ساختاری برای دانش ابداع ارائه نمايد.

آلتشولر بيش ازدویست هزار اختراع ثبت شده (18) (پتنت) را مورد بررسي قرار داد تا متوجه شود اختراعات به عنوان مسئله های ابداعی (يعني مسئله هائي كه راه حل آنها مشخص نيست و بايستي آن را با روش هاي خلاق و ابداعی كشف كرد) چگونه حل شده اند .

از بين اين تعداد آلتشولر 40000 اختراع مهم و برجسته و به عبارتی راه حل هاي خلاق و ابداعي اصلي را مورد مطالعه عميق تر قرار داد. براساس نتايج حاصل از اين نوع مطالعات خلاقيت شناسی تحليلی ( اختراع شناسی تحلیلی – مطالعه تحلیلی پتنت )، آلتشولر به كشفيات بسيار مهمي دست يافت و اصول ، مفاهيم و روش هاي TRIZ را در واقع به عنوان يك علم نوين و بسيار با ارزش به جهان ارائه نمود

البته اين خلاقيت و نوآوري فوق العاده مهم آلتشولر متاسفانه همانند بسياری از كشفيات و اختراعات كوچک و بزرگ تاريخ در ابتدا درك نشده و با انواع مخالفت ها ، مقاومت ها و بي مهري هاي تاسف برانگيز (آنچه كه در خلاقيت شناسی تحت عنوان اينرسی خلاقيت و نوآوری ناميده مي شود) مواجه شد و آلتشولر همانند بسياري از دانشمندان و مخترعين سختي ها و مرارت هاي بسيار زيادي را متحمل گرديد كه مطالعه آن حاكی از اراده والا و تلاش و پشتكار شگفت انگيز آنان است (موضوعی که در شاخه تخصصی خلاقیت شناسی روانشناختی مورد مطالعه و بررسی قرار می گیرد

به دليل بی توجهی ها ، عدم درک ها ، بی مهری ها و مخالفت هاي اولیه آن زمان ، TRIZ نتوانست به خوبي در روسيه ايفاي نقش نمايد و سال ها بعد بود که جايگاه آن شناخته شد . پس از پايان جنگ سرد و گسترش ارتباطات ، كشورهاي اروپائي ، آمريكا ، ژاپن و ديگر كشورها با دانش TRIZ آشنا شده و با پي بردن به اهميت فوق العاده زياد آن ، به سرعت نسبت به فراگیری و جذب گسترده آن به طور جدی اقدام نموده و ضمن یادگیری و به كارگيری در تلاش برای رشد و توسعه آن برآمدند که همچنان به طور فزاینده ادامه دارد .چنان كه در حال حاضر درباره TRIZ به عنوان يك دانش تخصصی و دارای رویکرد میان رشته ای تحقيقات علمی وسيعی به عمل مي آيد و اصول و مفاهيم آن توسط بسياري از دانشمندان ، پژوهشگران ، مديران ، مهندسان و كارشناسان رشته های مختلف برای حل مسائل و ايجاد نوآوری¬ها به كار گرفته مي شود و همواره به سرعت در حال گسترش و تكامل است . این روند به گونه ای است که جهت ترویج و توسعه آن مراکز مختلفی در کشورهای گوناگون تشکیل شده و برای آموزش آن در مقاطع مختلف تحصیلی ( از پیش دبستانی تا دانشگاه ) برنامه ریزی های علمی و اجرائی و اقدامات متعددی (مانند پروژه آموزش تریز در مدرسه - Tetris) انجام می گیرد .

بزرگ ترين خلاقيت و نوآوري آلتشولر به عنوان يك دانشمند علوم و مهندسي ، يك دانشمند خلاقيت شناس و نيز به عنوان يك مخترع ، خلاقيت و نوآوری او درباره خود موضوع خلاقيت و نوآوري مي باشد.
آلتشولر به عنوان مخترع فنون اختراع و پايه گذار دانش TRIZ با تلاش و پشتكار بسيار جدي به مدت 52 سال در راستاي رشد و توسعه آن يكي از اصلي ترين و موثرترين بنيانگذاران علم خلاقيت شناسي و از بزرگترين دانشمندان قرن بيستم محسوب مي شود ( آلتشولر در سال 1998 درگذشت ). نقش و اهميت نظريه TRIZ شاهكار علمي آلتشولر به قدری است كه از جنبه های مختلف می تواند در رديف نظريه هاي علمي بزرگي مانند نظريه كوانتومي و نظريه نسبيت قرار گيرد و آلتشولر را با دانشمندان بزرگي مانند پلانك ، اينشتين ، شرودينگر ، پياژه ، پائولينگ ، واتسون و کریک همسنگ نمايد . اگر چنانچه جايزه نوبلي نيز به نام جايزه نوبل خلاقيت شناسی (مانند جوايز نوبل فيزيك ، شيمي و زيست شناسی ) وجود مي داشت بي گمان آلتشولر از شايسته ترين دريافت کنندگان آن می بود

به طور كلي مجموعه نتايج حاصل از خلاقيت شناسی تحليلی اختراعات (اختراع شناسی تحلیلی – مطالعه تحلیلی پتنت) توسط آلتشولر كه تشكيل دهنده دانش TRIZ است شامل مفاهيم مختلفی است كه مهم ترين آنها به طور خیلی خلاصه و فهرست وار موارد زير می باشند:

4-1- قانون افزايش سطح ايده آل بودن (19) (قانون كمال) : به اين معنی كه نظام های فنی (20) همواره به سمت افزايش درجه ايده آل بودن يا كمال خود حرکت می کنند . ايده آلی يا سطح ايده آل بودن عبارت از نسبت جمع كليه جنبه هاي مثبت و مفيد یک سيستم به جمع كليه جنبه هاي منفی و مضر آن سيستم مي باشد .

4-2- سيستم 4 مرحله ای حل مسئله ابداعی :
1) شناخت مسئله ( مسئله ابداعی ) مثلا با استفاده از ابزار ISQ ( پرسشنامه موقعیت نوآوری )
2) فرمول بندی مسئله .
3) جستجوی مسائل قبلا حل شده .
4) استفاده از الگوهای راه حل های كشف شده (40 راه حل یا اصل ابداعی) .

4-3- سطوح 5 گانه حل مسئله و نوآوری :
انواع حل مسئله و به طور کلی انواع خلاقیت و نوآوری در 5 سطح قرار می گیرند ( خلاقیت سنجی ) :
1) راه حل هاي مشخص
2) بهبودهای كوچك ( نوآوری های کوچک )
3) بهبودهای بزرگ (نوآوری های بزرگ )
4) مفاهيم جديد ( نوآوری های خیلی بزرگ )
5) كشف ها بنيادی (نوآوری های بسیار بزرگ و ایجاد کننده تغییرات بنیادی ).



4-4- تحليل ماده- ميدان(21) (تحليل Vepol):
با استفاده از اين تحليل مسائل به طور كلي به دو دسته تقسيم مي شوند :
- مسائل آشنا (مانوس) تحت عنوان مسائل استاندارد
- مسائل ناآشنا (نامانوس) تحت عنوان مسائل غير استاندارد

4-5- قوانين 8 گانه تحول و تكامل نظام های فنی(22)
(قوانين پيشرفت فناوری)

4-6-- تعداد 76 راه حل ابداعانه استاندارد(23) :
مسائل استاندارد شناخته شده با تحليل Vepol مي توانند با استفاده از اين 76 راه حل ابداعانه استاندارد حل شوند.


4-7- مفهوم تناقض و ماتريس تناقض ها ( 24 ) :

دانش TRIZ بر حل نوعی از مسئله تحت عنوان مسئله ابداعی (IP) (25) متمرکز می باشد و اختراع را راه حل مسئله ابداعی می داند . مسئله ابداعی مسئله ای است که شامل یک یا تعدادی تناقض یعنی وضعیت تضاد و تعارض میان دو پارامتر ( از پارامترهای 39 گانه مانند وزن ، جرم ، حجم ، درجه حرارت ، سرعت و ...) می باشد . ( مثلا در یک مسئله ابداعی ، اعمال یک راه حل مستلزم تغییر در یکی از پارامترهای 39 گانه در جهت ایجاد تغییر مطلوب و حل مسئله می باشد ولی همزمان این تغییر مثبت موجب ایجاد تغییر نامطلوب در یکی دیگر از 39پارامتر و ایجاد نتیجه منفی در همان سیستم می شود ، بنابراین در چنین حالتی وضعیت تناقضی وجود دارد ) .

حل « مسئله ی ابداعی » به معنی دستیابی به راه و روشی است که چنین تناقضی رفع گردد .
آلتشولر با بررسی تحلیلی هزاران سند اختراع یعنی در واقع هزاران راه حل انواع مسئله های ابداعی و تناقض ها ، 39 پارامتر یا عامل ایجاد انواع وضعیت های تناقضی در یک سیستم را شناسائی نموده و آنها را در یک جدول 39 در 39 قرار داد که نشان دهنده انواع وضعیت های تناقضی می باشد . این جدول ماتریس تناقض ها ( : CM Contradiction Matrix ) نام دارد .


4-8- تعداد 40 راه حل استخراج شده از مطالعه تحلیلی اسناد اختراعات موسوم به 40 اصل ابداع یا اختراع . این 40 اصل راه حل هائی برای رفع بخشی از انواع وضعیت های تناقضی در ماتریس تناض ها می باشند ( 26) .

4-9- مجموعه اي از تاثيرات علمی اساسی ( شامل انواعی از تاثيرات فيزيكی ، شيميائی ، هندسی و زيست شناختی) .

4-10- روش ARIZ(27)
ARIZ سر واژه های یک عبارت روسی است که برابر فارسی آن به معنی « الگوریتم حل مسئله ابداعی » می باشد .
ARIZ يك دستورالعمل نظام يافته براي شناسائي راه حل مسئله غيراستاندارد با استفاده از قابليت های همه فنون و روش هاي خلاقيت مي باشد . ARIZروش شناسی ویژه ای جهت حل مسئله ارائه می نماید .

با استفاده از دانش TRIZ مي توان به نتايج و دستاوردهاي متعددي از جمله موارد زير دست يافت:
1- دستيابي به نوعی نگرش جامع علمی به ابداعات و اختراعات و به طورکلی به خلاقیت و نوآوری .
2- شكل گيری جنبه های بسيار مهمی از علم خلاقيت شناسی .
3- دستيابي به نوعی جهان بينی خلاق .
4- در اختیار داشتن یک سیستم به طور نسبی جامع و قدرتمند برای حل مسئله.
5- دستيابي به بهترين و موثرترين راه حل ها براي انواع مسائل علمی ، فنی ، انسانی و اجتماعی .
6- پيش بيني روند ابداعات و اختراعات در آينده (خلاقيت شناسی آينده شناختي)
7- ارائه آموزش هاي نوين مبتني بر TRIZ در مدارس و دانشگاه ها (خلاقيت شناسی پرورشی مبتني بر TRIZ مانند برنامه آموزشی Tetris) .
8- تسهيل و تسريع روند رشد و توسعه نوآوری در همه زمینه ها

هرچند خاستگاه شکل گیری دانش تریز (TRIZ) اختراعات و سیستم های فناورانه می باشد ولی توسط پژوهشگران مختلف ، نوعی برگردان و انتقال مفاهیم و تعمیم اصول و روش شناسی (متدولوژی) آن به دیگر سیستم ها  مانند سیستم های علمی (مانندعلوم پایه وعلوم انسانی) ، سیستم های اجتماعی،اقتصادی،سازمانی، مدیریتی و غیره انجام گرفته و برای حل مسئله در این حوزه ها مورد استفاده واقع می شوند .

یکی از به کارگیری های دانش تریز در حوزه تعلیم و تربیت ، برنامه آموزش تریز برای دانش آموزان مقاطع پایین تر مدارس موسوم به پروژه تتریس ( TETRIS ) ( آموزش تریز در مدرسه ) می باشد .

همچنین انواع تلفیق های ابزارها و روش های مبتنی بر TRIZ با سایر ابزارها و روش های حل مسئله و خلاقیت انجام شده و همواره برای ایجاد امکانات جدید و قابلیت های بیشتر انجام می گیرد . یکی از مهم ترین رویکردهای تلفیقی عبارت از تلفیق مفاهیم و روش های TRIZ با مفاهیم و روش های سیستم حل خلاق مسئله طبیعت محور ( NBCPS ) یا مهندسی خلاقیت بیونیکی ( BCE )
می باشد .

با استفاده از اصول و مفاهيم TRIZ و توسعه تحليل هاي مبتني بر آن ، رويكردهاي خلاقيت شناختي خلاصه شده يا تعميم يافته تر ديگري مانند موارد زير حاصل شده است و اين روند تكاملي همچنان ادامه دارد .

7-1 رويكرد خلاقيت شناختي USIT (28):
رويكرد ساده شده و عصاره اي از TRIZ (ارائه شده توسط سيكافوس(29) در شركت فورد) به معنی تفكر ابداعانه ساختار يافته يكپارچه.

7-2 رويكرد خلاقيت شناسي AZIT(با واژگان روسي و به انگليسي ASIT(30):به معنی تفكر ابداعانه نظام يافته پيشرفته.

7-3 رويكرد خلاقيت شناسي TRTS (با واژگان روسي و انگليسی TDTS(31) به معنی نظريه رشد و توسعه نظام هاي فنی .

7-4- رويكرد خلاقيت شناختي TRTL(با واژگان روسي و به انگليسي (TDCP)(32) به معنی نظريه رشد و توسعه افراد خلاق.

7-5- رويكرد خلاقيت شناختي TTVC (33) به معنی نظريه جامع براي خلاقيت چند جانبه.

7-6- رويكرد خلاقيت شناختی OTSM (با واژگان روسی و به انگليسی GTST)(34) به معنی نظريه عمومی تفكر قوی.